Τι είναι το απτικό σύστημα;
Το απτικό σύστημα στο ανθρώπινο σώμα μπορεί και λαμβάνει πληροφορίες σχετικά με την αίσθηση της αφής. Υπάρχουν υποδοχείς του απτικού συστήματος που βρίσκονται στο δέρμα του σώματός μας και με το κατάλληλο ερέθισμα ( ήπιο άγγιγμα, πίεσης, δόνησης, αύξησης ή μείωσης θερμοκρασίας , πόνου) ενεργοποιούνται και στέλνουν μέσω των νευρικών οδών σήματα στον εγκέφαλο και πιο συγκεκριμένα σε πρώτο χρόνο στον νωτιαίο μυελό. Στη συνέχεια μέσω του βρεγματικού λοβού, όπου η κύρια λειτουργία του είναι ο συνειρμός, συντονισμός και η σύγκριση, φτάνουμε σε μία υψηλού επιπέδου επεξεργασία και στην ολοκλήρωση σωματοαισθητικής αίσθησης. Στις περιοχές 3-21 μπορεί και δέχεται απτικό ερέθισμα και πιο συγκεκριμένα μέσα από τον σωματοαισθητικό φλοιό εντοπίζει και ανάλογα ρυθμίζει απτικές και ιδιοδεκτικές αισθήσεις, αφή, πίεση, θερμοκρασία και πόνο.
Πιο συγκεκριμένα μέσα από την εύρυθμη λειτουργία του απτικού συστήματος μπορούμε να έχουμε :
- Καλύτερο σχήμα σώματος
- Λειτουργίες χεριών
- Στοματοκινητικές λειτουργίες
- Κίνηση και κινητικό σχεδιασμό
- Επίπεδο δραστηριότητας
- Συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη.
Για να επιτευχθούν τα παραπάνω και να έχουμε ένα λειτουργικό απτικό σύστημα πρέπει μέσα από την Θεωρία της αισθητηριακής ολοκλήρωσης ( Α.Ο είναι: Αισθητηριακή ολοκλήρωση είναι η νευρολογική λειτουργία η οποία οργανώνει αισθήσεις από το σώμα μας και το περιβάλλον ώστε να μπορούμε να το χρησιμοποιούμε αποτελεσματικά. Η Α.Ο είναι επεξεργασία πληροφοριών από το κεντρικό νευρικό σύστημα.) να διερευνηθεί η διαδικασία εγγραφής ,εντοπισμού, ρύθμισης και ερμηνείας του απτικού ερεθίσματος. Με λίγα λόγια αφενός η άμυνα ( αμυντικότητα) που μας καθιστά σε εγρήγορση με σκοπό να αντιδρούμε ανάλογα κάθε φορά που μπορεί κάτι να μας βλάψει, και αφετέρου η διάκριση που μας καθιστά ικανούς να αντιληφθούμε τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του αντικειμένου που μας αγγίζει ή αγγίζουμε . Μόνο τότε και εφόσον υπάρχει ισορροπία σε αυτά τα δύο μπορούμε να γνωρίζουμε ποίο άγγιγμα είναι επικίνδυνο , ποιο είναι ευχάριστο, πιο δεν χρειάζεται προσοχή και ποίο πρέπει να διερευνηθεί.
Την δεδομένη χρονική στιγμή θα αναλύσουμε την πρώτη κατηγορία διαταραχής ρύθμισης που αφορά την αμυντικότητα που αναφέρθηκε παραπάνω.
Τί εννοούμε λέγοντας απτική αμυντικότητα;
Απτική αμυντικότητα είναι μια υπερβολική αντίδραση-αποστροφή σε κάποιους τύπους απτικών ερεθισμάτων. Μία διαμάχη ανάμεσα στις συναισθηματικές και διακριτικές πτυχές της σωματοαίσθησης. Μία αίσθηση αποστροφής σε μη βλαβερά ερεθίσματα.
Τα κλινικά σημάδια σύμφωνα με Bauer( 1977) όπου ανέπτυξε μια λίστα παρατηρήσεων με βάση τις αρχικές περιγραφές της Ayres( 1964) είναι τα εξής:
- Τάση αποφυγής
- Αύξηση λεκτικής έκφρασης
- Τρίβει ή γρατζουνά τα άκρα του
- Γκριμάτσες δυσαρέσκειας προσώπου
- Αυξημένο επίπεδο δραστηριότητας.
Πιο συγκεκριμένα διάφοροι τύποι δυσκολιών επεξεργασίας ( απτική αμυντικότητα) που μπορούν να γίνουν κατανοητοί μέσα από απλά παραδείγματα από το περιβάλλον του σπιτιού ,σχολική κοινότητα αλλά και γενικότερο περιβάλλον είναι:
- Δεν του αρέσουν οι αλλαγές της θερμοκρασίας σε φαγητά αλλά και σε χρήση νερού ( π.χ μπανιέρα)
- Αποτραβιέται από το απαλό άγγιγμα
- Προτιμά να αγγίζει παρά να τον αγγίζουν
- Αντιστέκεται στα νέα ρούχα
- Δεν του αρέσει να τρώει ακατάστατα φαγητά με τα χέρια
- Δεν του/της αρέσει να βουρτσίσει τα δόντια , ή να πλένει πρόσωπο ή να χτενίζει μαλλιά.
- Αποφεύγει δακτυλομπογιές, άμμο, πυλό κλπ
- Δυσκολία σε μετάβαση στις στερεές τροφές
- Εκνευρίζεται με τις ετικέτες των ρούχων
- Δυσκολία διαχείρισης υφών τροφών στο στόμα που μπορούν να προκαλούν έμετο κλπ.
Η αξιολόγηση των παραπάνω δυσκολιών μέσα από την εργοθεραπεία μπορεί αρχικά να γίνει με την συνέντευξη Γονέων και αισθητηριακά ιστορικά
- Η μέτρηση της αισθητηριακής επεξεργασίας ( Parham,2007)
- Αισθητηριακό προφίλ ( Dunn)
Επίσης σε δεύτερο χρόνο με μη δομημένες παρατηρήσεις όπως :
- Αλληλεπίδραση με απτικές εμπειρίες
- Αντιδρά στην απτική εισροή
- Χρήση της σωματοαισθητηριακής εισροής
Τέλος υπάρχουν και σταθμισμένα εξεταστικά εργαλεία για την αξιολόγηση της απτικής επεξεργασίας.
- Touch inventory – Royeen ( 1991)
- Άλλα εξεταστικά εργαλεία που περιλαμβάνουν σωματοαισθητηριακά θέματα : ΜΑP,TSFI
Εμβαθύνοντας λίγο περισσότερο στον τομέα της αμυντικότητας μπορούμε να αναφερθούμε και στην στοματική αμυντικότητα και το πώς αυτή οδηγεί συνήθως τα παιδιά με αισθητηριακές αλλά και αναπτυξιακές διαταραχές στην επιλεκτική σίτιση.
Πολλές φορές θα ακούσουμε γονείς να εκφράζουν παράπονα για τα παιδιά τους όπως: ΄΄ δεν τρώει τίποτα΄΄ , ΄΄ τρώει μόνο συγκεκριμένα φαγητά, ΄΄ αρνείται να βουρτσίσει τα δόντια του κ.α
Τι είναι η στοματική αμυντικότητα;
Η στοματική αμυντικότητα λοιπόν είναι η αποφυγή ορισμένων υφών τροφίμων ή πραγμάτων γύρω ή μέσα στο στόμα. Τα παιδιά με στοματική αμυντικότητα δεν αποφεύγουν ορισμένες τροφές μόνο επειδή δεν απολαμβάνουν την γεύση τους αλλά επειδή δεν τους αρέσει και η υφή τους. Επίσης το αντανακλαστικό της εξεμέσεως ενεργοποιείται εύκολα.
Πώς μπορώ να ΄΄ρυθμίσω ΄΄ – ελαττώσω την στοματική αμυντικότητα;
Η ελάττωση της στοματικής αμυντικότητας δεν ξεκινά από το στόμα αλλά σε πρώτο χρόνο από όλο το σώμα. Γενικότερα η εν τω βάθει πίεση μπορεί να είναι πιο εύκολα ανεκτή από το απαλό άγγιγμα. Πάντα ξεκινήστε με πίεση τις απτικές δραστηριότητες και προχωρήστε προς το απαλό άγγιγμα καθώς η ανοχή του παιδιού αυξάνεται επιτρέψτε στο παιδί να εισάγει δραστηριότητες , όσο πιο συχνά θα τις ανέχεται τόσο καλυτέρα ο θεραπευτής-φροντιστής θα εισάγει το άγγιγμα. Ξεκινήστε με μέρη του σώματος που είναι λιγότερο ευαίσθητα στο άγγιγμα (συνήθως πλάτη κορμός πόδια )και μετά μετακινηθείτε σε πιο ευαίσθητες περιοχές (χέρια πατούσες πρόσωπο και στόμα ). Για κάθε λοιπόν διαδικασία πρέπει να ενημερώνουμε το παιδί για το τί πρόκειται να ακολουθήσει ( αν θα το αγγίξουμε με τα χέρια ή με κάποιο παιχνίδι, αν θα το αγκαλιάσουμε κλπ). Οι απότομες κινήσεις λοιπόν και οι εκπλήξεις καλό είναι να αποφεύγονται. Ξεκινάμε λοιπόν όπως είπαμε από όλο το σώμα με πιέσεις και αγγίγματα και στην συνέχεια εφόσον έχει εξοικειωθεί συνεχίζουμε στο πρόσωπο. Τελευταίο δουλεύουμε το εσωτερικό του στόματος με διαφορετικές υφές, γεύσεις, θερμοκρασίες τροφίμων κλπ.
Μπορεί το ΄΄ παιχνίδι΄΄με το φαγητό να ελαττώσει την στοματική αμυντικότητα;
Ναι το παιχνίδι με το φαγητό καθώς και ο αντιπερισπασμός με τραγούδια –παραμύθια που περιέχουν σαν θέμα το φαγητό και τις τροφές είναι ένας καλός τρόπος εμπλοκής του παιδιού. Δώστε στο παιδί ένα πιάτο /δίσκο με τροφές με διάφορες υφές ( λάδι, κρέμα, γιαούρτι κ.α) και αφήστε το να παίξει. Με αυτό τον τρόπο εξερευνά με τα χέρια του την υφή των τροφών και στην συνέχεια είναι πιο εύκολο να τις εισάγει στο στόμα.
Γενικά είναι χρήσιμο να γνωρίζουμε ότι τα παιδιά με στοματική αμυντικότητα έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά ωστόσο κάθε παιδί είναι ξεχωριστό και χρειάζεται το δικό του προσωπικό πρόγραμμα παρέμβασης. Ένας λογοθεραπευτής ή εργοθεραπευτής ειδικός στις διαταραχές αισθητηριακής επεξεργασίας θα μπορέσει λοιπόν να αξιολογήσει σε βάθος τον τομέα της απτικής αμυντικότητας τόσο στο σώμα όσο και στο στόμα και την σημαντικότητα της διαταραχής ,με σκοπό να προτείνει το κατάλληλο θεραπευτικό πρόγραμμα.
<< …. Το να έχεις αισθητηριακή αμυντικότητα είναι σαν να βρίσκεσαι σε ένα σκοτεινό παρκινγκ. Μόνος αργά την νύχτα. Καθώς περπατάς μέσα σε αυτό το σκοτεινό περιβάλλον τα μάτια και τα αυτιά σου είναι συνεχώς ενεργά για τον εντοπισμό κινδύνου. Η καρδιά σου χτυπά. Είσαι σε ένταση έτοιμος να δράσεις, να τρέξεις ,να παλέψεις. Αναπηδάς στον κάθε ήχο. Σε αυτό τον σκοτεινό χώρο οι αισθήσεις σου εντείνονται για να συλλάβουν έστω και την παραμικρή πληροφορία από το περιβάλλον και προδιαθέτουν για προστασία και άμυνα. Αργότερα όταν θα είσαι στο σπίτι σου ασφαλής οι αισθήσεις σου θα επιστρέψουν στην τυπική τους κατάσταση. Τα παιδιά με αισθητηριακή αμυντικότητα είναι ¨ κολλημένα ‘’ στο παρκινγκ….>> ( Από το βιβλίο Sensory defensiveness in children aged 2-12: An intervention guide for parents and other caregivers).